کریدور زنگزور چیست؟ تهدیدی جدی برای ایران و ارمنستان

کریدور زنگزور چیست؟

کریدور زنگزور (Zangezur Corridor) یک مسیر استراتژیک به طول تقریبی ۳۲ کیلومتر در جنوب ارمنستان و در استان سیونیک است. این مسیر قرار است آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان و سپس به خاک ترکیه متصل کند. ایده آن نخستین‌بار پس از پایان جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰، از سوی جمهوری آذربایجان و ترکیه مطرح شد و بخشی از نقشه‌ی بزرگ‌تر دالان تجاری موسوم به «دالان میانی» (Middle Corridor) برای اتصال چین به اروپا از طریق آسیای مرکزی، قفقاز، ترکیه و دریای سیاه است.

اما نام «زنگزور» که به منطقه‌ای تاریخی بین ایران، ارمنستان و آذربایجان اشاره دارد، بار معنایی پان‌ترکی و پان‌آذربایجانی دارد و همین امر موجب حساسیت شدید در تهران و ایروان شده است. کریدور زنگزور فقط یک پروژه ترانزیتی نیست، بلکه بازی پیچیده‌ای از ژئوپلیتیک، حاکمیت ملی، رقابت‌های اقتصادی و نفوذ منطقه‌ای است.

کریدور زنگزور چه شد؟

باکو و آنکارا بر اساس مفاد توافق سه‌جانبه صلح قره‌باغ در سال ۲۰۲۰، مدعی هستند که ارمنستان متعهد شده است اجازه ایجاد مسیر حمل‌ونقل بدون مانع میان آذربایجان و نخجوان را بدهد. اما دولت ارمنستان تأکید دارد که مسیر زنگزور، اگر هم ایجاد شود، باید تحت کنترل و قوانین ملی ایروان باشد و عبور بدون کنترل، نوعی «راهرو حاکمیتی» است که با تمامیت ارضی کشورش مغایرت دارد.

در چند ماه گذشته، دیدار اردوغان با نخست‌وزیر ارمنستان، پاشینیان، در ترکیه نشانه‌ای از تلاش برای کاهش تنش‌ها و تسهیل اجرای پروژه بود. همچنین ایالات متحده وارد معادله شد و پیشنهاد کرد مدیریت این کریدور را یک شرکت خصوصی آمریکایی برعهده گیرد. هدف واشنگتن از این پیشنهاد، ایجاد تعادل میان منافع باکو و ایروان، و در عین حال کاهش نفوذ روسیه و چین در قفقاز جنوبی است.

با این حال، مخالفت جدی ایران با هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی باعث شده اجرای عملی پروژه با تأخیر و ابهام روبه‌رو شود. گفت‌وگوهای تلفنی و تماس‌های دیپلماتیک بین مقام‌های ارشد ایران و ارمنستان در همین راستا صورت گرفته و فعلاً پروژه زنگزور در وضعیت «پروژه پرفشارِ بلاتکلیف» باقی مانده است.

کریدور زنگزور از دید ایران

برای ایران، کریدور زنگزور یک تهدید مستقیم راهبردی است. اولاً، این مسیر در صورت اجرایی شدن می‌تواند مسیر تجاری ایران به ارمنستان و اروپا را قطع کند یا به‌شدت محدود نماید. ثانیاً، اتصال مستقیم ترکیه به آذربایجان بدون نیاز به عبور از خاک ایران، باعث حذف نقش ترانزیتی تهران در منطقه می‌شود.

ایران نگران است که ترکیه و آذربایجان با حمایت آمریکا و اسرائیل در حال تغییر توازن قدرت در قفقاز باشند. به همین دلیل، ایران بارها تأکید کرده که اجازه تغییر مرزها و وضعیت ژئوپلیتیکی را نخواهد داد. علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، در تماس با همتای ارمنستانی خود، از موضع ایروان در حفظ حاکمیت بر سیونیک حمایت کرد و بر تقویت روابط دوجانبه تأکید نمود.

تهران همچنین به دنبال ایجاد اتحاد اقتصادی-امنیتی جدید با ایروان است. پروژه‌های گازرسانی، برق‌رسانی، تجارت مواد غذایی، و تقویت مسیرهای جایگزین حمل‌ونقل مانند جاده‌های مرزی مشترک، بخشی از این راهبرد هوشمندانه است.

رقابت‌های ژئوپلیتیک در سایه کریدور زنگزور

کریدور زنگزور به یکی از محورهای اصلی رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در قفقاز جنوبی تبدیل شده است:

ترکیه

به دنبال تبدیل‌شدن به پل ارتباطی آسیای مرکزی با اروپا است و از زنگزور به عنوان حلقه‌ی نهایی زنجیره‌ی نفوذ خود استفاده می‌کند. این کشور به‌دنبال تقویت پیوندهای نظامی، فرهنگی و اقتصادی با جمهوری آذربایجان و ترک‌زبان‌های آسیای میانه است.

جمهوری آذربایجان

با تسلط نظامی بر قره‌باغ و حمایت ترکیه، به دنبال تثبیت نقش ژئوپلیتیک خود است. باکو زنگزور را شاه‌کلید اتصال خاک خود به نخجوان و ترکیه می‌داند و بر اجرای آن اصرار دارد.

آمریکا

در پی کاهش نفوذ روسیه و چین در قفقاز است و با حمایت از طرح‌های ترانزیتی جدید، به دنبال افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی خود در منطقه می‌باشد. مدیریت کریدور توسط شرکت آمریکایی، یک بازی نرم دیپلماتیک برای ورود مستقیم به صحنه قفقاز است.

روسیه و چین

با نگرانی طرح‌های ترکیه و آمریکا را دنبال می‌کنند. روسیه از حفظ تعادل در منطقه حمایت می‌کند و چین نگران ایجاد رقیب برای مسیرهای اقتصادی «یک کمربند-یک جاده» است.

ایران

با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی تلاش می‌کند نقش خود را حفظ کند. تهران به‌ویژه با تقویت همگرایی با ارمنستان و ایفای نقش فعال در سازمان‌های منطقه‌ای، سعی در جلوگیری از منزوی شدن دارد.

آینده کریدور زنگزور؛ صلح یا تنش؟

قفقاز جنوبی در نقطه عطف تاریخی قرار دارد. از یک‌سو، ترکیه، آذربایجان و آمریکا با انرژی و تمرکز به دنبال پیشبرد طرح‌های ترانزیتی خود هستند. از سوی دیگر، ایران و ارمنستان با ابزار دیپلماسی، همکاری امنیتی و اقتصادی و تقویت مشروعیت حقوقی، تلاش دارند مانع اجرای یک‌جانبه این پروژه شوند.

سناریوهای پیش رو:

 سناریوی همکاری: در این حالت، کریدور زنگزور با نظارت بین‌المللی و حفظ حاکمیت کامل ارمنستان اجرا می‌شود و ایران نیز مسیرهای جایگزین خود را حفظ می‌کند.
 سناریوی تقابل: فشار ترکیه و آذربایجان برای عبور بدون نظارت ارمنستان ممکن است باعث بروز درگیری و واکنش شدید تهران شود.
 سناریوی تعلیق: ادامه اختلافات، مذاکرات را فرسایشی کرده و طرح را در بن‌بست نگه می‌دارد.

در مجموع، آینده این پروژه در گرو تعادل‌سازی هوشمندانه دیپلماتیک ایران، مقاومت داخلی ارمنستان، و نحوه مداخله بازیگران جهانی چون روسیه و چین خواهد بود.